گنجینه صوتی تبیان

دانلودفایل آموزشی «صفات حروف» درباب درس تجوید قرآن کریم، استاد سید محسن موسوی با کیفیت عالی

صفات حروف صفات حروف: به کیفیت و چگونگی خروج حروف از مخرجشان ، صفات حروف گفته می شود.مانند: جهر- شدت- استعلاء و... فایدۀ شناخت صفات حروف: ۱- متمایز شدن حروف هم مخرج از یکدیگر ۲- نیکوتر و کاملتر ادا نمودن حروف از مخرجشان ۳- شناخته شدن حروف قوی از حروف ضعیف ، که این مسأله در رعایت صحیح قاعدۀ ادغام موثر خواهد بود.

صفات حروف ( قلقله ) تعریف صفت قلقله معنای لغوی قلقله عبارت است از تکان خوردن یا بی قراری اما معنای تجویدی آن، حرکت مختصر حرف ساکن می باشد. صفت قلقله که از صفات ذاتی و غیر متضاد است به پنج حرف ( ق ط ب ج د ) که به حروف مُقَلقَل نیز مشهور است، تعلق دارد. این حروف هرگاه ساکن شوند، چه در وسط کلمه یا در آخر، باید مختصری حرکت پیدا کنند که اگر رها نشوند، صدای این حروف به گوش نمی رسد. قلقله نباید به حرکت کامل ( فتحه، کسره، ضمه ) منجر شود که اشتباهی تجویدی است و لازم به ذکر است که مابقی حروف ( به جز حروف ۵ گانه ی قطب جد ) در حالت سکون، نباید قلقله به خود بگیرند. ۲ حرف ( ق ط ) به دلیل پرحجم بودن، حرکت مختصرشان متمایل به صدای ضمه می باشد. و سه حرف دیگر ( ب ج د ) به دلیل کم حجم بودنشان، صدایی متمایل به کسره دارند. مثال کلمه ای صفت قلقله یَقتُلُون طَریق صِرَاط کِتَاب إبرَاهیم حَجّ أجرًا حَمید بَعید

«استطاله» در لغت به معنای کشیدن و طلب کشیدن و در اصطلاح علم تجوید عبارت است از امتداد صوت از اول کناره زبان تا آخر آن. این حالت فقط در حرف «ض» هست؛ زیرا مخرج حرف «ض» امتداد می‌یابد تا به مخرج «ل» متصل شود؛ به عبارت دیگر، طولانی بودن نسبی مخرج «ض» سبب امتداد صدا در چنین حالتی می‌شود و همین پدیده را «استطاله» می‌گویند. در برخی از منابع، «استطاله» به کشیدن زبان هنگام تلفظ حرف «ض» معنا شده است. استطاله از صفات فرعی حروف است .

صفات حروف ( جهر ) تعریف صفت جهر جَهر در لغت به معنای صدای بلند و آشکار است و در علم قرائت قرآن به معنای صدای بلند حرف که در اثر ارتعاش تارهای صوتی، هنگام تلفظ برخی از حروف به وجود می آید گویند. این حروف عبارتند از: (عظم وزن قاری غض ذی طلب جد) که به حروف مجهوره نیز معروف اند و به هنگام تلفظ این حروف، تارهای صوتی بسیار به هم نزدیک و مرتعش می گردند. تعریف صفت همس همس در لغت به معنای مخفی کردن و در اصطلاح تلاوت قرآن، به معنای صدای آهسته حرف در نتیجه عدم ارتعاش تارهای صوتی در تلفظ حروف مهموسه: (فحثه شخص سکت) که این صفت دقیقاً ضد صفت جهر می باشد یعنی تارهای صوتی از همدیگر دورند و مرتعش نمی شوند.

تجوید؛ و اهمیت آن در نماز از آنجاییکه قرائت یکی از ارکان مهم نماز بوده و بدون قرائت نماز ما صحیح نخواهد بود، و همچنین الفاظ قرآن باید با تلفظ عربی خوانده شود، فراگیری علم تجوید برای هر فردی که نماز بر او فرض است، فرض و لازم است، چون بدون اجرای قواعد تجویدی، نمی توان حروف عربی را به نحوی که باید، اداء نمود. تعریف تجوید: تجوید بر وزن «تفعیل» از ماده «الجوده» گرفته شده که به معنای حُسن و زیبایی است. و در اصطلاح علمی است که در رابطه با صفات، و طریقه صحیح تلفظ حروف بحث می نماید. اهمیت تجوید در نماز: برای بیان اهمیت علم تجوید همین اندازه کافی است که به تلفظ صحیح و غلط کلماتی که در نماز می خوانیم، توجه کنیم و ببینیم که اگرتلفظ درست آنها انجام نشود، نماز ما چه خواهد شد! لذا وظیفه ی هرمسلمانی است که درست خواندن نماز را فرا بگیرد. در زیر به ﻣﻌﻨﺎﯼ ﺩﺭﺳﺖ بعضی ﮐﻠﻤﺎﺕ و ﻣﻌﻨﺎﯼ ﻏﻠﻂ آنها که معمولا ﺍﺩﺍﺀ ﻣﯽ ﺷﻮﻧﺪ، دقت کنید: ﺍﻟﺮﺣﻤﻦ ﺍﻟﺮﺣﯿﻢ: ﺑﺨﺸﻨﺪﻩ ﻭ ﻣﻬﺮﺑﺎﻥ ﺍﻟﺮﻫﻤﺎﻥ ﺍﻟﺮﻫﯿﻢ: ﻣﺮﻫﻢ ﮔﺬﺍﺭ ﺍﻟﺤﻤﺪ ﺍﻟﻠﻪ: ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻣﺨﺼﻮﺹ ﺧﺪﺍﺳﺖ ﺍﻟﻬﻤﺪ: ﻫﻼ‌ﮐﺖ و ﺧﺎﻣﻮﺷﯽ ﺍﻟﻌﺎﻟَﻤﯿﻦ(ﻻ‌ﻡ ﺩﻭﻡ ﻣﻔﺘﻮﺡ): جهانیان ﺍﻟﻌﺎﻟِﻤﯿﻦ(ﻻ‌ﻡ ﺩﻭﻡ ﻣﮑﺴﻮﺭ): ﺩﺍﻧﺸﻤﻨﺪﺍﻥ. ﻧﻌﺒﺪ: ﻋﺒﺎﺩﺕ ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﻧﺌﺒد: ﻫﻤﯿﺸﻪ ﻣﯽ ﻣﺎﻧﯿﻢ ﻧﺴﺘﻌﯿﻦ: ﯾﺎﺭﯼ ﻣﯽ ﺟﻮﯾﯿﻢ ﻧﺴﺘﺌﯿﻦ: ﻃﻠﺐ ﻭﻗﺖ ﻣﯽ ﮐﻨﯿﻢ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ: ﺭﺍﺳﺖ ﻣﺴﺘﻐﯿﻢ: ﻃﻠﺐ ﺍﺑﺮﯼ ﺷﺪﻥ ﺁﺳﻤﺎﻥ. ﺍﻧﻌﻤﺖ: ﻧﻌﻤﺖ ﺩﺍﺩﻩ ای ﺍﻧﺌﻤﺖ: ﻧﺎﻟﻪ ﺿﻌﯿﻒ ﺩﺭ ﺁﻭﺭﺩﯼ ﺍﻟﻤﻐﻀﻮﺏ: ﻏﻀﺐ ﺷﺪﻩ ﺍﻟﻤﻘﻀﻮﺏ: ﺷﺎﺧﻪ ﺑﺮﯾﺪﻩ ﺷﺪﻩ ﺍﻟﻀﺎﻟّﯿﻦ(ﻻ‌ﻡ ﺩﻭﻡ ﻣﺸﺪﺩ): ﮔﻤﺮﺍﻫﺎﻥ ﻇﺎﻟﯿﻦ: سایه کنندگان ﺫﺍﻟﯿﻦ: خوار کنندگان ﺯﺍﻟﯿﻦ: ﺑﻪ ﺯﻟﺰﻟﻪ ﺩﺭ ﺍﻓﺘﮕﺎﻥ ﻗﻞ: ﺑﮕﻮ ﻏﻞ: ﺑﮕﯿﺮ ﻭ ﻫﻼ‌ﮎ ﮐﻦ. ﺍَﺣﺪ: ﯾﮕﺎﻧﻪ ﺍﻫﺪ: ﺯﻣﯿﻦ پایین ﺻﻤﺪ: ﺑﯽ ﻧﯿﺎﺯ ﺳﻤﺪ و ﺛﻤﺪ: ﺍﯾﺴﺘﺎﺩﻩ ﻣﺘﺤﯿﺮ، ﺁﺏ ﺑﺎﺭﺍﻥ ﻧﺎﻣﻄﺒﻮﻉ ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺍﺯ ﺯﻣﺴﺘﺎﻥ ﻋﻈﯿﻢ: ﺑﺰﺭﮒ ﻋﺰﯾﻢ و ﺍﺯﯾﻢ: ﺍﺭﺍﺩﻩ ﮐﻨﻨﺪﻩ ﺳﺨﺘﯽ ﻭ ﯾﺎ ﻗﺤﻄﯽ ﺑﺤﻤﺪﻩ: ﺑﻪ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺍﻭ ﻣﺸﻐﻮﻟﻢ ﺑﻬﻤﺪﻩ: ﺑﻪ ﻫﻼ‌ﮎ ﮐﺮﺩﻥ ﺍﻭ ﻣﺸﻐﻮﻟﻢ ﺣﻤﺪﻩ: ستاﯾﺶ ﮐﺮﺩ ﺍﻭ ﺭﺍ ﻫﻤﺪﻩ: ﺧﻔﻪ ﮐﺮﺩ ﺍﻭ ﺭﺍ، ﺑﻪ ﺧﺎﻣﻮﺵ ﮐﺮﺩﻥ ﻭﺍﺩﺍﺭﺵ ﮐﺮﺩ ﺻﻞ:ّ ﺩﺭﻭﺩ ﻓﺮست ﺳﻞ: ﺷﻤﺸﯿﺮ ﺑﮑﺶ، ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎﺭﯼ ﺳﻞ ﻣﺒﺘﻼ‌ ﮐﻦ ﻣﺤّﻤﺪ: ﺳﺘﻮﺩﻩ ﺷﺪﻩ ﻣﻬﻤﺪ: ﻫﻼ‌ﮎ ﺷﺪﻩ، ﺧﻔﻪ ﺷﺪﻩ

تجوید در لغت ، مترادف کلمه تحسین است ، به معنای نیکو گردانیدن و در اصطلاح علم قرائت قرآن یعنی : اداء حرف از مخرجش ، همراه با اعطاء حق و مستحق حرف. علم قرائت، دارای چهار رکن اساسی است: ۱٫ تجوید ۲٫ وقف و ابتداء ۳٫ صوت ۴٫ لحن. در بین این چهار اصل، تجوید مهم‌ترین و اساسی‌ترین رکن قرائت قرآن کریم می‌باشد. «تجوید» از نظر لغوی مصدر باب«تفعیل»، مترادف کلمه ی «تحسین» و به معنای نیکو گردانیدن است و در اصطلاح علم قرائت عبارت است از: «مجموعه قواعدی که رعایت آن ها موجب ادای حروف به طرز صحیح می‌شود.» علم تجوید به‌طور کلی به سه بخش اصلی با عناوین«مخارج حروف» ،«صفات حروف» و «احکام حروف» تقسیم می گردد.

صفات حروف: حالات مختلف حروف در هنگام تلفظ را صفات حروف می گویند. این صفات به دو گروه تقسیم می شوند که در اینجا به اختصار بیان می کنیم: الف) صفاتی که دارای متضاد هستند یعنی در مقابل هر صفت یک صف ضد آن قرار دارد. ب) صفات غیرمتضاده. الف ) صفات متضاده ۱) صفت استعلاء : حروفی که این صفت را دارند درشت و پرحجم تلفظ می شوند. حروف مستعلیه : غ – خ – ق – ص – ض – ط – ظ. ۲) صفات استفال : حروفی که این صفت را دارند نازک و کم حجم تلفظ می شوند( و این صفت ضد صفت استعلاء است). حروف مستفلیه : ۲۱ حرف ما بقی یعنی از حروف ۲۸ گانه ۷ حرف استعلاء که کم شود بقیه صفت استفال دارند. نکته : الف – حروف استعلاء در هنگام مکسور بودن استعلایشان کمتر می شود. ب – باید دقت کرد اگر در یک کلمه حرف استعلاء و استفال کنار یکدیگر قرار گرفته است صفات آنها روی یکدیگر اثر نگذارند.

صفات حروف: حالات مختلف حروف در هنگام تلفظ را صفات حروف می گویند. این صفات به دو گروه تقسیم می شوند که در اینجا به اختصار بیان می کنیم: الف : صفاتی که دارای متضاد هستند یعنی در مقابل هر صفت یک صف ضد آن قرار دارد. ب : صفات غیرمتضاده. الف : صفات متضاده ۱ : صفت استعلاء : حروفی که این صفت را دارند درشت و پرحجم تلفظ می شوند. حروف مستعلیه : غ – خ – ق – ص – ض – ط – ظ. ۲) صفات استفال : حروفی که این صفت را دارند نازک و کم حجم تلفظ می شوند( و این صفت ضد صفت استعلاء است). حروف مستفلیه : ۲۱ حرف ما بقی یعنی از حروف ۲۸ گانه ۷ حرف استعلاء که کم شود بقیه صفت استفال دارند. نکته : الف – حروف استعلاء در هنگام مکسور بودن استعلایشان کمتر می شود. ب – باید دقت کرد اگر در یک کلمه حرف استعلاء و استفال کنار یکدیگر قرار گرفته است صفات آنها روی یکدیگر اثر نگذارند.

بعضی از حروف به سختی تلفظ می شوند. یعنی هوا روی مخرج آنها جریان پیدا نمی کند. این حروف عبارتند از : (اجد قط بکت) ۸ حرف ( ء – ج – د – ق – ط – ب – ک – ت) حروف رخوه به راحتی و نرم تلفظ می شوند و در هنگام تلفظ در مخرج آنها هوا جریان پیدا می کند (این صفت ضد صفت شدت است) . حروف متوسطه ( بین الشده و الرخوه) ۵ حرف هستند که نه شدت دارند و نه رخوت و این پنج حرف عبارتند از : (لن عمر) (ل – ن – ع – م – ر)

قلقله معنی لغوی: حرکت اصطلاحاً: آشفتگی در مخرج حرف و در هنگام تلفظ آن، و چنانچه حرف ساکن باشد به وضوح صدای فشار زیادی به گوش می رسد. حروف آن: پنج حرف، که در این عبارت ابن الجزری گردآمده اند: قطب جد. تمامی این حروف دارای صفت شدت و جهر می باشند. به وطریکه جهر جلوی جریان نفس را بند آورده و شدت از جریان صوت پیشگیری می نماید، برای همین جهت شنیده شدن و اظهار این حروف چاره ای جز قلقله ی آن ها نیست. قلقله از جمله صفات همراه حروف قطب جد می باشد، چه این حروف متحرک باشند، چه ساکن، جز آنکه این صفت در حالت سکون واضح تر می شود.

استاد ستوده نیا در این برنامه درباره صفت قلقلهو تلفظ ۵ حرف توضیح می دهند. اگر کسی بخواهد قرآن را عربی بخواند باید با علم تجوید آشنا شود. صفت قلقله به رها شدن صدای حرف از مخرج آن در حالت سکون اطلاق می‌شود و از صفات فرعی حروف می‌باشد. «قلقله» از صفات فرعی حروف، در لغت به معنای جنبش و تحریک، و در اصطلاح علم تجوید عبارت است از رها شدن صدای حرف از مخرجش در حالت سکون. با این صفت ، کسره ضعیف یا در برخی جاها هنگام تلفظ، فتحه ظاهر خواهد شد؛ مانند: تلفظ «ب» در کلمه «سبحان» که ساکن است؛ ولی با صفت قلقله ، مایل به کسره خوانده می‌شود. قلقله بر دو قسم است؛ ۱. قلقله صغرا: حرف قلقله در میان کلمه است؛ مانند: «سبحان». ۲. ، قلقله کبرا: حرف قلقله در آخر کلمه است؛ مانند: «باب».

آموزش تجوید؛ «مخارج حروف جایگاه تولید حرف» توسط استاد سيد محسن موسوی«کاری از رادیو قرآن» (17:39)